Jak prowadzić i uczestniczyć w zajęciach online - obserwacje i dobre praktyki

Streszczenie

Jak efektywnie nauczać online? Jak efektywnie przekazywać nauczane treści za pośrednictwem Internetu? Jak uczestniczyć w zajęciach prowadzonych online, by maksymalnie z nich skorzystać? Zapraszam do zapoznania się z doświadczeniami prowadzących zajęcia na studiach podyplomowych Zarządzanie projektami i Zarządzanie zasobami IT na Politechnice Warszawskiej, a także moimi własnymi. Podkreślmy, że przedstawione wskazówki i dobre praktyki dotyczą nauczania prowadzonego w kontakcie na żywo. Nie dotyczą one tzw. kursów online (zob. skrót anglojęzyczny MOOC).

Wprowadzenie

Epidemia COVID-19 spowodowała masowe przejście od nauczania tradycyjnego - bezpośredniego - do nauczania na odległość. Ma to miejsce także na prowadzonych przez nas studiach podyplomowych. Jest to istotna zmiana, która jak każda zmiana jest źródłem obaw i stresu dla wszystkich, których ona dotyczy - nauczycieli, studentów, uczniów, rodziców. Różnia na tę nową sytuację reagujemy, ale zapewne każdy z nas w mniejszym lub większym stopniu odnajdzie u siebie elementy typowego schematu reakcji na zmianę: szok -> zaprzeczanie -> opór / obwinianie -> akceptacja -> adaptacja i funkcjonowanie w zmienionych warunkach. 

Spójrzmy na to z perspektywy nauczyciela i studenta / ucznia. 

Jak prowadzić ciekawe zajęcia online?

Świadomość ograniczeń 

Zasadniczym ograniczeniem w prowadzeniu zajęć na odległość to:

1. Brak bezpośredniego kontaktu z uczestnikami. Nawet najlepszy sprzęt nie zrekompensuje bezpośredniego kontaktu ze studentami, przez co zajęcia zdalne nigdy nie będą tym samym, co zajęcia prowadzone w bezpośrednim kontakcie. Nawet przez najlepsze łącze wyzwaniem będzie wyczucie nastawienia, nastroju i energii uczestników zajęć. Utrudnia to prowadzącemu animowanie zajęć. 
2. Niższy poziom koncentracji uczestników w porównaniu z tradycyjnymi zajęciami. Wynika on ze zmęczenia Uczestników całytygodniową pracą zdalną, jak również koniecznością współdzielenia czasu przeznaczonego na zajęcia  z innymi obowiązkami (np. domowymi).
3. Technika informatyczna i jej ograniczenia - niestety mimo rozwoju technologii IT, w tym narzędzi do zdalnej komunikacji liczyć się trzeba z ograniczeniem przepustowości systemów wspierających prowadzenie zajęć. Typowe ograniczenia to: a) opóźnienia w komunikacji (wysyłane przez nas komunikaty, wypowiedziane zdania docierająd do adresatów z pewnym opóźnieniem), powodujące obustronną dezorientację (wynoszą one od kilku do nawet kiludziesięciu sekund), b) trudności w odręcznym pisaniu (potrzebne jest do tego odpowiedni sprzęt lub interaktywna tablica), c) ograniczona rozdzielczość obrazu przekazywanego za pośrednictwem platform zdalnej komunikacji - istotne przy próbach transmisji wykładu prowadzonego z wykorzystaniem tradycyjnej tablicy.

Zalecenia dla prowadzących

Strategię prowdzącą do uzyskania atrakcyjnych zajęć online można by streścić następująco:

1. Przygotuj zajęcia merytorycznie

Zajęcia prowadzone przez Internet to nie to samo, co zajęcia prowadzone tradycyjnie - warto ponownie przemyśleć sposób ich prowadzenia. Zaplanuj, w miarę możliwości, stosowanie różnych technik prowadzenia zajęć, nie zapominając o aktywnym udziale ze strony uczestników. Spokojnie połączysz wykład z elementami ćwiczeń, warsztatów w ramach jednych zajęć. To co masz do przekazania ilustruj w zróżnicowany sposób - słowa, grafika, nawet film czy nagranie dźwiekowe.  

2. Przygotuj zajęcia od strony technicznej

Niesposób wymienić tu wszystkie narzędzia, które mogą być wykorzystane w prowadzeniu zajęć zdalnie na żywo. Najpopularniejsze to:

• systemy spotkań na żywo - MS Teams, ZOOM, Blackboard;
• platformy e-learningowe (LMS) - mogą służyć pomocniczo np. do przeprowadzania egzaminów testowych, publikacji materiałów, komunikacji ze studentami - np. Moodle;
• usługi współpracy w grupie - np. jamboard.google.com (tablica do przyklejania karteczek z notatkami / zadania).

Dobierz odpowiednie narzędzia do prowadzenia zajęć i sprawdź, czy są one w pełni sprawne. Eksperymentowanie na żywym organizmie to duże ryzyko. Ja np. przeceniłem możliwości transmisji obrazu przez MS Teams, w efekcie okazało się, że obraz z kamery po przesłaniu uczestnikom zajęć nie ma wystarczającej rozdzielczości, by możliwe było odczytanie tego, co piszę na flipcharcie. W efekcie obecnie MS Teams stosuję do komunikacji ze studentami, a streaming obrazu prowadzę przez Facebook'a. Odnotujmy też, że często różnego typu funkcje serwisów takich jak np. Youtube nie są dostępne od ręki (na włączenie transmicji na żywo trzeba czekać 24 godziny), co warto uwzględnić w planowaniu zajęć.
Optymistyczną obserwacją w tym zakresie jest to, że najczęściej w grupie jest ktoś, kto dobrze radzi sobie z techniką i może pomóc w opanowaniu sytuacji od strony technicznej (od strony uczestników).
W kwestii wyposażenia w sprzęt:

• dobrze jest mieć oddzielną kamerę jeśli zajęcia prowadzimy z różnych miejsc, pokazujemy różne rekwizyty;
• kamera może wymagać niekiedy wymagać statywu,
• warto przemyśleć temat oświetlenia, które powinno zapewniac czytelny, jasny obraz - ja stosuję tzw. softbox zapewniający mocne rozproszone światło,
• jest za tym, by posługiwać się zewnętrznym mikrofonem - to wydatek od kilkudziesięciu złotych, jednak słuchanie przez 6 godzin mowy z pogłosem, jak w relacjach telewizyjnych może być męczące.

3. Przygotuj zajęcia od strony organizacyjnej

Przekaż uczestnikom wszelkie informacje potrzebne do pełnego uczestnictwa w zajęciach - m.in.:

• dane pozwalające podłączyć się do systemu spotkań na żywo do odpowiedniego spotkania (zajęć);
• podaj namiary na materiały wykorzystywane podczas zajęć;
• zapewnij dostęp do wspólnych zasobów (np. tablica do przyklejania karteczek -  jamboard).   

Dobrą praktyką jest przygotowanie instrukcji do zajęć, ale napisanej z punktu widzenia uczestnika i czyhających na niego puałpek.
Istotne jest zaplanowanie regularnych przerw w zajęciach: nie mniej niż 10 minut przerwy na każde 50 minut zajęć, niemniej w nauczaniu zdalnym przerwy mogą być częstsze. W ferworze "walki" nie zapominaj o nich (co często się mi zdaża)!

4. Aktywizuj grupę podczas zajęć, utrzymuj ją przy życiu, dbaj o jej energię, nie zamęcz nadmiarem treści

Oto lista naszych doświadczeń i obserwacij:

• Wg naszego doświadczenia bardzo dobrze wypadają online zajęcia typu warsztatowego czy ćwiczeniowego, w których to uczestnicy są stroną aktywną, a prowadzący moderatorem zajęć.
• Dbaj o to, by nie zniechęcić uczestników brakiem lub ograniczonym kontaktem z Tobą. Bądź obecny, odpowiadaj na pytania, prowadź grupę przez zajęcia. 
• Opinie nt. prowadzenie wykładów na żywo przez Internet są zróżnicowane. Jedni nie widzą w nich sensu wskazując, iż wystarczyłoby je nagrać i dostarczyć uczestnikom, inni (w tym ja), iż nie każdy materiał nadaje się na hands-on experience. 
• W moim odczuciu warto w toku wykładu wprowadzać elementy interakcji z uczestnikami - zadawać pytania, prowadzić dyskusję z uczestnikami jako integralny element wykładu, tak jak ma to miejsce w tradcyjnej auli.
• Praktyka pokazuje, że często trzeba samemu wskazać uczestnika, którego prosimy o zajęcie stanowiska czy odpowiedź na pytanie. Można próbować wykorzystać ten moment do ożywienia grupy (np. losowaniem).
• Pamiętać należy o regularnych przerwach i nie przesadzać z zakresem przekazywanej wiedzy, by nie zamęczyć uczestników.

Jak maksymalnie wykorzystać zajęcia online - poradnik uczestnika?

Rada mieści się w trzech punktach:

• bądź aktywny - reaguje na działania prowadzącego, odpowiadaj i zadawaj pytania (w granicach rozsądku),
• bądź skoncentrowany - staraj się zorganizować tak, by nic nie przeszkadzało w uczestniczeinu w zajęciach,
• komunikuj swoje potrzeby - proś o powtórzenie, wyjaśnienie, czy choćby o inne ustawienie kamery czy mikrofonu - te zajęcia są przede wszystkim dla Ciebie - prowadzący chętnie odpowiadają na otwarcie wyrażone oczekiania, ale...
• nie bądź malkontentem - zajęcia online to wyzwanie dla wszystkich, malkontenctwo demotywuje i odbiera energię, nie zmienia niczego na lepsze, w odniesieniu od sensownie zakomunikowanych potrzeb czy uwag.   

Podsumowanie

Konieczność prowadzenia zajęć na odległość to niewątpliwie wyzwanie, któremu najefektywniej podołamy współpracując w efektywnym przeprowadzeniu zajęć. Niewątpliwie możliwości techniczne, które obecnie mamy spowodują w przyszłości spopularyzowanie tej drogi kształcenia, także przez stosowanie jej łącznie z kształceniem tradycyjnym. Powodzenia!

Podziękowania

Dziękuję współpracownikom za podzielenie się doświadczeniami w prowadzeniu zajęć online: Mariuszowi Kapuście, Andrzejowi Ratkowskiemu i Mirkowi Kalińskiemu. Niniejszy tekst powstał także dzięki analizie licznych materiałów internetowych, których kwintesencję starałem się ująć w jego treści.